Οι τρείς κινήσεις της ψυχής – ευθεία, ελικοειδής, κυκλική – σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας.

Οι τρείς κινήσεις της ψυχής – ευθεία, ελικοειδής, κυκλική – σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας.

Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Κεφάλαιο Κε’ : Πως πρέπει να διορθώνουμε την φαντασία και ενθύμησή μας.

Αγωνίσου λοιπόν να φυλάξεις αυτόν τον νου σου αχρωμάτιστο, ασχημάτιστο, άμορφο και καθαρό, καθώς τον έπλασε ο Θεός.

Αυτό βέβαια με άλλο τρόπο δεν γίνεται, παρά αν τον επιστρέφεις και τον συμαζεύεις μέσα στον στενό τόπο της καρδιάς σου και όλου του εσωτερικού άνθρωπου· και εκεί μέσα να τον συνηθίζεις να βρίσκεται, πότε μεν προσευχόμενος με πένθος, με τον ενδιάθετο λόγο της καρδιάς, και λέγοντας. «Κύριε Ιησού Χριστέ Υιέ του Θεού, ελέησόν με»· και να προσέχει μόνο τα λόγια της ευχής αυτής, (όπως σχετικά με αυτό σου λέω στο κς΄ κεφάλαιο), άλλοτε παρατηρώντας τον ίδιο σου τον εαυτό, μάλλον δε διά μέσου του εαυτού σου νοώντας τόν Θεό και αναπαυόμενος· (1) αυτή η θεωρία η οποία λέγεται κυκλική και απλανής. (2)

Γιατί, όπως το φίδι, όταν θέλει να βγάλει το παλιό του δέρμα, πηγαίνει και περνάει από στενό τόπο, όπως λένε οι φυσιολόγοι, έτσι και ο νους, μέσα απο τον στενό τόπο της καρδιάς και της Νοεράς Προσευχής που βρίσκεται μέσα στην καρδιά, αφού διυλίζεται, βγάζει το φόρεμα της φαντασίας των αισθητών και κακών προλήψεων και γίνεται καθαρός, λαμπρός και κατάλληλος στην ένωση του Θεού για την ομοιότητα που παίρνει με αυτόν.

Και πάλι, καθώς το νερό, όσο ενώνεται και στριμώχνεται μέσα απο τους στενούς σωλήνες, τόσο λεπταίνει και δυναμώνεται και ανεβαίνει σε ύψος· έτσι και ο νους, όσο ασχολείται με τη στενή μελέτη της καρδιάς, και τη δική του θεωρία, τόσο λεπταίνει, τόσο δυνατώτερος γίνεται και ψηλότερος από κάθε πάθος και επίθεση λογισμών και από κάθε σχήμα και είδος, όχι μόνον των αισθητών, αλλά και των νοητών, με το να μένουν όλα αυτά έξω, και εκεί μέσα δεν μπορούν να μπουν. Εάν δε καμμιά φορά σκορπίσει ο νους σου στα εξωτερικά αισθητά, και στις φαντασίες του κόσμου, ξαναγύρισέ τον μέσα στον θάλαμο της καρδιάς, έως ότου να συνηθίσει. (3)

(1). Γι αυτό λέει ο μέγας Βασίλειος, όταν ο νους δεν σκορπίζεται στα εξωτερικά πράγματα, ούτε διαχέεται στο κόσμο από τίς αισθήσεις, γυρίζει στον εαυτό του και μέσα απο τον εαυτό του ανεβαίνει στην έννοια του Θεού· «Νοῦς μή σκεδαννύμενος ἐπί τά ἔξω, μηδέ ὑπό τῶν αἰσθητηρίων ἐπί τόν κόσμον διαχεόμενος, ἐπάνεισι μέν πρός ἑαυτόν· δι’ ἑαυτοῦ δέ πρός τήν περί Θεοῦ ἔννοιαν ἀναβαίνει·» (επιστολ. α‘).

(2). Γιατί, τρείς είναι οι κινήσεις της ψυχής, κατά τον Αρεοπαγίτη Διονύσιο·

α΄ μεν η κυκλική, η οποία γίνεται όταν η ψυχή γυρίζει από τα πολλά και εξωτερικά πράγματα, πρώτα συμμαζεύεται στον εαυτό της, έπειτα ενώνεται με τις ενιαίες και αγγελικές δυνάμεις, και έτσι ενώνεται με τον άναρχο (χωρίς αρχή) και ατελεύτητο (χωρίς τέλος) αγαθό, δηλαδή τον Θεό.

β΄ η ελικοειδής, η οποία γίνεται, όταν η ψυχή κινείται και παίρνει τις θείες γνώσεις, όχι τελείως νοερά και ενιαία και αμετάβατα, αλλά μεταβατικά και μέσω συλλογισμού, από το ένα νόημα σε άλλο φερόμενη, με ενέργειες, κατά κάποιο τρόπο ανακατεμένες από την κυκλική κίνηση και από την ευθεία.

Ευθεία δε κίνηση είναι, όταν η ψυχή βγαίνει στη θεωρία των γύρω απο αυτήν αισθητών πραγμάτων, και από τα από έξω και αισθητά, σαν από κάποιες εικόνες διάφορες και πολλές, ανεβαίνει στις απλές και ενιαίες θεωρίες. (Περί θείων ονομάτων, κεφ. δ‘).

Λέγεται κυκλική η ανωτέρα και πρώτη κυρία κίνηση της ψυχής, γιατί, καθώς, παραδείγματος χάρι, όταν οι δύο ακρες μιάς βέργας ενωθούν, γίνεται στεφάνι και κύκλος, έτσι και όταν η νοερά και γνωστική δύναμις και ενέργεια της ψυχής, η οποία βρίσκεται εξαίρετα στον εγκέφαλο, ως σωματικό όργανο, ενωθεί με την νοερή ουσία της ψυχής που βρίσκεται στο κέντρο της καρδιάς και το εκεί καθαρώτατο ζωτικό πνεύμα, όπως σε ένα σωματικό όργανο, κατά το Ευαγγέλιο και τους Νηπτικούς Πατέρες (δες στη σελ. 95 της Φιλοκαλίας)· από την ένωση και επιστροφή των δύο αυτών, κάποιος κύκλος γίνεται και μέ τον κύκλο αυτόν ενώνεται ο νους με την θεία χάρη, η οποία βρίσκεται στο μέσο της καρδιάς.

(3). Για να αναφέρω κάποιο καλύτερο παράδειγμα· όπως οι ακτίνες του ηλίου, όσο απομακρύνονται από το κέντρο και το μέσον του γυαλιού, που ανάβει την ίσκα (προσάναμμα), τόσο ασθενέστερες, αραιότερες και σκοτεινότερες γίνονται, όσο δε συμμαζεύονται στο κέντρο, τόσο δυνατώτερες, πυκνότερες και λαμπρότερες γίνονται, κατά αυτό τον τρόπο και ο νους και οι γνωστικές δυνάμεις της ψυχής, όσο μαζεύονται στο κέντρο της καρδιάς, τόσο δυνατώτερες και λαμπρότερες γίνονται.

Μ. Βασίλειος : Ἐπιστολή 2. (P. G. 32, 228 Α καί Ε.Π.Ε. τ. 1ος σελ. 64).

Ησυχία ουν αρχή καθάρσεως τη ψυχή… Νοῦς μέν γάρ μή σκεδαννύμενος ἐπί τά ἔξω, μηδέ ὑπό τῶν αἰσθητηρίων ἐπί τόν κόσμον διαχεόμενος, ἐπάνεισι μέν πρός ἑαυτόν· δι’ ἑαυτοῦ δέ πρός τήν περί Θεοῦ ἔννοιαν ἀναβαίνει· κἀκείνῳ τῷ κάλλει περιλαμπόμενός τε καί ἐλλαμπόμενος καί αὐτῆς τῆς φύσεως λήθην λαμβάνει, μήτε πρός τροφῆς φροντίδα, μήτε πρός περιβολαίων μέριμναν τήν ψυχήν καθελκόμενος, ἀλλά, σχολήν ἀπό τῶν γηΐνων φροντίδων ἄγων, τήν πᾶσαν ἑαυτοῦ σπουδήν ἐπί τήν κτῆσιν τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν μετατίθησι.

Η ησυχία λοιπόν είναι αρχή κάθαρσης για την ψυχή… Διότι όταν ο νους δεν διασκορπίζεται στα εξωτερικά πράγματα, ούτε διαχέεται από τις αισθήσεις προς τον κόσμο, επιστρέφει στον εαυτό του, και διά μέσω του εαυτού του, ανεβαίνει προς την έννοια του Θεού. Και καθώς περιλάμπεται και φωτίζεται από εκείνο το κάλλος, λησμονεί και την ίδια τη φύση, και ούτε με φροντίδα για τροφή, ούτε με μέριμνα για ρούχα, πληγώνει την ψυχή, αλλά σταματώντας κάθε γήινη φροντίδα, μεταθέτει ὅλη τή μέριμνά του στην απόκτηση των αιωνίων αγαθών.

Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς : Υπέρ των ιερώς ησυχαζόντων. (2ος λόγος της πρώτης τριάδος). Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, Τόμος Δ΄ (σελ. 279-288).

Βλέπεις ότι είναι πολύ μεγάλη ανάγκη, αυτοί που διάλεξαν να προσέχουν στην ησυχία τον εαυτό τους, να επαναφέρουν και να περικλείουν μέσα στο σώμα τον νου, και μάλιστα στο ενδότατο σώμα του σώματος, αυτό δηλαδή που αποκαλούμε καρδιά;…

Εμείς όμως επαναφέρομε τον νου, όχι μόνο μέσα στο σώμα και στην καρδιά, αλλά και μέσα στον εαυτό του. Ας κατηγορούν λοιπόν εκείνοι που λένε ότι, αφού δεν είναι χωρισμένος ο νους, αλλά βρίσκεται μέσα στην ψυχή, πώς θα τον στείλει κανείς πάλι μέσα; Όπως φαίνεται, αγνοούν ότι άλλο είναι η ουσία του νου και άλλο η ενέργεια…

…Γιατί βέβαια δεν τους διαφεύγει τούτο, ότι ο νους δεν είναι όπως τα μάτια που βλέπουν τα άλλα ορατά, αλλά δε βλέπουν τον εαυτό τους. Ο νους ενεργεί παρατηρώντας τα άλλα, όσα χρειάζεται, κι αυτό το ονομάζει “ευθεία κίνηση του νου” ο Μέγας Διονύσιος·

Επανέρχεται όμως στον εαυτό του και ενεργεί καθ’ εαυτόν, όταν βλέπει τον εαυτό του. Αυτό το ονομάζει “κυκλική κίνηση του νου” ο ίδιος Διονύσιος. Αυτή η ενέργεια του νου είναι η ανώτερη και κατεξοχήν ταιριαστή σ’ αυτόν, με την οποία, ξεπερνώντας καμιά φορά τον εαυτό του συναντά το Θεό.

Γιατί λέει ο Μέγας Βασίλειος: «Ο νους που δε διασκορπίζεται προς τα έξω…». Βλέπεις από αυτό ότι ο νους βγαίνει από μέσα;

Έχει λοιπόν ανάγκη να επιστρέψει… Γι’ αυτό συνεχίζει ο Μέγας Βασίλειος: «…επιστρέφει πρός τον εαυτό του, και δια μέσου του εαυτού του ανεβαίνει στο Θεό σαν από δρόμο χωρίς κίνδυνο πλάνης». Γιατί αυτού του είδους η κίνηση του νου, όπως λέει και ο απλανής εκείνος θεωρός των νοερών Διονύσιος, είναι αδύνατον να περιπέσει σε οποιαδήποτε πλάνη…

… προχωρώντας με τη βοήθεια του Θεού στο καλύτερο, και κάνοντας τον νου τους ακίνητο προς τα γύρω του και καθαρό απ’ όλα, μπορέσουν να τον συγκεντρώσουν σε ενοειδή συνέλιξη…

Κι αφού, όπως λέει κάποιος από τους μεγάλους Πατέρες σχετικά μ’ αυτά, ο εσωτερικός άνθρωπος, μετά την παράβαση του Αδάμ, συνηθίζει να εξομοιώνεται με τα εξωτερικά σχήματα, πώς δε θα βοηθήσει πολύ εκείνον που καταγίνεται με προθυμία να στρέψει τον νου του στον εαυτό του, έτσι που να μην ακολουθεί την κατ’ ευθείαν, αλλά την κυκλική κίνηση που είναι απλανής, το να μην περιφέρει τα μάτια του εδώ κι εκεί, αλλά να τα στηρίζει όπως σε κάποιο στήριγμα στο στήθος του ή στον ομφαλό;

Συστρέφοντας δηλαδή όσο μπορεί εξωτερικά τον εαυτό του σαν κύκλο, παρόμοια με την κυκλική κίνηση του νου που επιδιώκει μέσα του, με το σχήμα αυτό του σώματος θα στείλει μέσα στην καρδιά του και τη δύναμη του νου που διαχέεται έξω με την όραση…

Άγιος Κάλλιστος και Άγιος Ιγνάτιος (οι Ξανθόπουλοι) : Κεφάλαιο 70, Περισσότερα για το νου. Φιλοκαλία των Ιερών Νηπτικών, Τόμος Ε΄, (σελ. 20-125).

Επίσης πρέπει και ο ίδιος ο νους, ως αμερής και απλή και αυτοτελής ουσία που είναι, καθαρή και φωτοειδής, να προσέχει και να φυλάει τον εαυτό του αμέτοχο και χωρισμένο από τη φαντασία. Γιατί έχει και αυτός από τον εαυτό του τη φυσική δύναμη γι’ αυτό, όπως και για να περιστρέφεται, να επανέρχεται και να κινείται ακράτητα προς τον εαυτό του. Τούτο είναι η «στάση» του νου, η οποία γίνεται σ’ αυτόν από τη θεία χάρη, σύμφωνα με τον Ιωάννη της Κλίμακος που λέει : «Μόνο το Άγιο Πνεύμα μπορεί να σταματήσει το νου».

Γιατί ο νους, αν και ως δύναμη της ψυχής κινείται και κατά κάποιο τρόπο εξουσιάζεται από αυτή, είναι ωστόσο και ονομάζεται οφθαλμός της ψυχής, παρ’ όλο που, όπως είπαμε, είναι προικισμένος και με κάποια δική του δύναμη φυσική, απλή και αυτοτελή. Γι’ αυτό και όταν ο νους βρίσκεται σε φυσικές σχέσεις με την ψυχή και τις δυνάμεις της, τότε είναι και δυνάμει νους και τότε καλείται «ψυχικός άνθρωπος».

Όταν όμως αναλάβει τη δική του φυσική και απλή αξία και λαμπρότητα της ουσίας του, την αμερή και αυτοτελή και αυτεξούσια, όταν δηλαδή ελευθερωθεί από τις σωματικές και ψυχικές φυσικές σχέσεις και κινήσεις και αξιωθεί, από δυνάμει νους που είναι, να γίνει «ενεργεία νους», όταν δηλαδή προκόψει και φτάσει στον υπέρ τη φύση «πνευματικό άνθρωπο», τότε πλέον επανέρχεται αταλάντευτα πάντοτε στον εαυτό του και μέσω του εαυτού του ανεβαίνει ακράτητος και ελεύθερος απ΄ όλα στην ασχημάτιστη και άμορφη και απλή έννοια του Θεού, 

όπως λέει ο μέγας Βασίλειος: «Ο νους που δε διασκορπίζεται προς τα έξω, ούτε διαχέεται με τα αισθητήρια προς τον κόσμο, επιστρέφει στον εαυτό του, και μέσω του εαυτού του ανεβαίνει στην έννοια του Θεού· και καθώς περιλάμπεται και καταφωτίζεται από το κάλλος εκείνο, λησμονεί και αυτή την ανθρώπινη φύση».

Και τότε ο νους ξαναπαίρνει το κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση και το διατηρεί σώο, επειδή είναι νους· και μέσω του εαυτού του χωρίς άλλη μεσολάβηση ενώνεται νοερά και συναναστρέφεται με τον θείο νου, δηλαδή με το Θεό.

Αυτή είναι η κυκλική κίνηση, δηλαδή η επάνοδος και στροφή και ένωση του νου προς τον εαυτό του και διά μέσου του εαυτού του προς το Θεό, χωρίς κίνδυνο πλάνης και σφάλματος, επειδή είναι ένωση ακατάσχετη και άμεση που υπερβαίνει κάθε νόηση και είναι όραση που υπερβαίνει κάθε όραση…

Λέει και ο μέγας Διονύσιος : «Μία κίνηση της ψυχής είναι η κυκλική, δηλαδή η είσοδός της στον εαυτό της από τα έξω, και η ενιαία συσπείρωση των νοερών δυνάμεών της όπως σε κύκλο. Αυτό της χαρίζει το να μην περιπλανιέται, και από τα πολλά εξωτερικά την ξαναγυρίζει και τη συγκεντρώνει στον εαυτό της· κατόπιν, αφού γίνει ενιαία, την ενώνει με τις δυνάμεις της που είναι ενιαία ενωμένες, κι έτσι τη χειραγωγεί στο Καλό και Αγαθό, που είναι πάνω απ΄ όλα τα όντα και ένα και το ίδιο και άναρχο και ατελεύτητο.

Άλλη κίνηση της ψυχής είναι η ελικοειδής· κατ’ αυτήν η ψυχή ελλάμπεται τις θείες γνώσεις κατά τρόπο οικείο προς αυτήν, όχι νοερά και ενιαία, αλλά λογικά και αποδεικτικά, και με σύνθετες και μεταβατικές ενέργειες…

Η τρίτη κίνηση της ψυχής είναι η “κατ’ ευθείαν”, όταν αυτή δεν εισέρχεται στον εαυτό της και δεν κινείται με ενική νοερότητα, όπως κάνει στην κυκλική κίνηση, αλλά προχωρεί προς τα γύρω της εξωτερικά· κι από αυτά, σαν από κάποια σύμβολα ποικίλα και πολλά, ανυψώνεται στις απλές και ενωμένες θεωρίες».

Και ο άγιος Μάξιμος: «Όταν ο νους λάβει την άμεση ένωση με το Θεό, τότε η φυσική δύναμη του νου να νοεί και να νοείται μένει αργή τελείως. Όταν λοιπόν λύσει τη δύναμη αυτή και νοήσει κάποιο από τα δημιουργήματα, χωρίζει τον εαυτό του από το Θεό, γιατί διακόπτει την ένωση αυτή που υπερβαίνει κάθε νόηση. Όσο είναι με αυτή ενωμένος με το Θεό, μεταθέτει από τον εαυτό του το νόμο της φύσεως σαν αμετακίνητο βουνό, επειδή ξεπέρασε τη φύση κι έγινε κατά μετοχή θεός».

Και πάλι λέει: «Ο καθαρός νους με την ένωσή του με την Αιτία των όντων έρχεται σε μιά σχέση που υπερβαίνει κάθε νόηση, παύοντας την πολυποίκιλη φυσική κίνηση και σχέση του προς όλα όσα δεν είναι Θεός και φτάνοντας στην άρρητη κατάληξη όπου, με τρόπο που ξεπερνά τη γνώση, κρατά μόνο την υπέρ νόηση παμμακάριστη σιγή, την οποία δεν μπορεί διόλου να φανερώσει λόγος ή νόηση, αλλά μόνο η πείρα της μετοχής εκείνων που αξιώθηκαν να την απολαύσουν πέρα από τη νόηση. Σημάδι της ευδιάγνωστο και σε όλους καταφάνερο είναι η συνειδητή και τέλεια αναισθησία και διάσταση της ψυχής προς τον παρόντα αιώνα.

Όταν λοιπόν ο νους δε βοηθείται από την ψυχή στο να κινείται πάντοτε προς το Θεό, ούτε ο ίδιος πραγματώνει και ενεργεί το δικό του έργο, δηλαδή να επιστρέφει στον εαυτό του κι έτσι ν’ ανεβαίνει ελεύθερα στην έννοια του Θεού, ή μάλλον όταν δεν καρπώνεται τούτο και από τα δύο, αλλά ενώνεται με τη φαντασία, τότε πλέον και ποικίλλεται και βρίσκεται μακριά από το Θεό»…

''Οι τρείς κινήσεις της ψυχής – ευθεία, ελικοειδής, κυκλική – σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας.''

Σχόλιο Π. κοινωνίας: ''Μάθετε καλά, αδελφοί, το αληθές εκτύπωμα της σφραγίδας του Χριστού. Αναγνωρίστε, οι πιστοί, τις ιδιότητες του χαρακτήρα της.

Μία πραγματική σφραγίδα υπάρχει, η έλλαμψη του Πνεύματος αν και πολλές είναι οι όψεις των ενεργειών της, και πολλά τα γνωρίσματα των αρετών της…(Πεντηκοστή).

Και όπου υπάρχει απαύγασμα φωτός, εκεί υπάρχει χορηγία όλων των καλών και η σφραγίδα του Αγίου Πνεύματος, φυτεμένη στην καρδιά…(νοερά προσευχή).

Αν όμως δεν λάβαμε ακόμη τον Χριστό ή τη σφραγίδα Του, και δεν διακρίνουμε τα προαναφερθέντα σημεία μέσα μας, τότε μάλλον ζει μέσα μας ο δόλιος κόσμος, και εμείς ζούμε δυστυχώς σ’ αυτόν…'' ~ Αγίου Συμεών του Νέου Θεολόγου, Κατηχητικός Λόγος

Πηγή: athoskoinonia.wordpress.com